Obywatele!

[...]

Łapownictwo, kradzieże, spekulacja, nadużycia - są przyczyną wielu braków w naszym życiu codziennym. Na krzywdzie człowieka pracy wyrastają milionowe fortuny gromadzone w kraju, wywożone za granicę lub trwonione w restauracjach i nocnych lokalach. W najlepiej pojętym interesie całego narodu i każdego poszczególnego obywatela rząd nasz rozpoczął bezkompromisową walkę ze zbrodniczymi elementami, pasożytującymi na ciele organizmu gospodarczego Polski.

Dekretem z dnia 16 listopada 1945 r. powołana została Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym. Komisja została wyposażona w skuteczne środki, które pozwolą jej należycie kochać przestępców. Ważnym instrumentem w tej walce stają się również sądy doraźne, które w trybie przyspieszonym załatwiać będą m.in. sprawy o nadużyciu. 

Ale żadna Komisja, żadne sądy nie będą w stanie wyplenić zła do końca, jeśli na pomoc im nie przyjdzie społeczeństwo. Dlatego też Komisja w pracy swej zwracać się będzie o pomoc do wszelkich organów kontroli społecznej, do wszelkich organizacji chłopskich, robotniczych, pracujących rzemieślników, kupieckich i innych, do wszystkich obywateli.

Każdy z nas cierpi od nadużyć. Wielu z nas widzi je i skarży się na nie. Ale w większości wypadków obywatele ograniczają się do bezpłodnych narzekań a często wprost patrzą przez palce na popełniane przestępstwa - na łapówki, na nadużycia, na kradzieże. 

Takie stanowisko jest fałszywe i szkodliwe. Ono to właśnie rozzuchwala przestępców, którzy liczą na bezkarność wskutek bierności społeczeństwa. 

Musimy zająć czynną postawę wobec faktów nadużyć i szkodnictwa. Nie wolno puszczać płazem ani jednego przestępstwa. Leży to w interesie ogólnym, w interesie każdego z nas. [...]

Komisja Specjalna powołuje w Warszawie i na prowincji biura skarg, do których należy donosić o wszelkich wypadkach nadużyć, kradzieży, łapownictwa, spekulacji. Rzecz jasna, w interesie samej sprawy, doniesienia muszą być konkretne i bezwzględnie sprawdzone. 

Roman Zambrowski, Dr Kazimierz Jasiński, inż. Jan Grubecki, Leon Chajn, płk Mieczysław Mietkowski, Henryk Gacki, Konrad Świetlik, Marceli Porowski, Eugeniusz Gajewski. 

Wszystkich spraw będących w delegaturze w toku dochodzenia znajduje się około 80. [...] 

Stwierdziłem, że sporo spraw leży od tygodni nietkniętych. Często aresztowani zostają osadzeni w więzieniu bez przesłuchania I nie są przesłuchiwani do 3–6 tygodni. 

Członkowie delegatury kierują się nierzadko wewnętrznym przekonaniem w stosunku do zatrzymanych, a nie materiałem rzeczowym. Nie wszyscy rozumieją, że nie wystarcza mieć wewnętrzne przekonanie o winie podejrzanego, ale należy udowodnić przestępstwo. Dlatego też są tacy podejrzani, osadzeni przez delegaturę w więzieniu, co do których nie zdołano zebrać dostatecznego materiału do wszczęcia postępowania postępowego. Po kilku tygodniach trzeba ich zwolnić, gdyż brak jest jakichkolwiek podstaw do dalszego przetrzymywania w więzieniu. Mało, potrafią być oni nawet nie przesłuchiwani. Dla przykładu następujące sprawy: 

Sprawa Zambolli'ego i Epsztajna, podejrzanych o kradzież farby z magazynów TZP. Pierwszy z nich podejrzany był o kradzież 15 ton farby I osadzony został w więzieniu. Po dwóch miesiącach okazało się, że magazyn ten przekazany został przez TZP Zarządowi Miejskiemu, a Zambolii dostał polecenie od prezydenta miasta pobrania z tego magazynu jakiejś ilości farb. Zaznaczyć należy, że Zambolli jest urzędnikiem Zarządu Miejskiego. Wydaliśmy polecenie zwolnienia Zambolli'ego. 

[...]

Przed wyjazdem, na posiedzeniu delegatury, daliśmy następujące instrukcje:

1) Wypełniać wszystkie rubryki w protokołach z przesłuchanymi świadkami I podejrzanymi. Stwierdziliśmy np., że w protokole nie było wymienione nazwisko przesłuchującego ani też protokół nie był przez niego podpisany. 

2) W myśl przepisów, w protokole podejrzanego winno być stwierdzenie czy on przyznaje się do winy, czy też nie. Stwierdziliśmy, że w niektórych protokołach zeznań podejrzanego nie wspomniane zostały okoliczności przestępstwa. 

3) Uprzedzać świadków o odpowiedzialności za nieprawdziwe zeznanie, a oskarżpnego, że może nie odpowiadać na zadawane pytania.

[...]

5) Koniecznie przesłuchać podejrzanego przed zastosowaniem aresztu. W wyjątkowych wypadkach – na drugi dzień. Stwierdziliśmy, że często protokoły są tak sporządzone, że nie można zorientować się o co podejrzany jest oskarżony.

Katowice, 12–18 kwietnia

Już na samym wstępie swej pracy stwierdziłem chaos organizacyjny , który trwa po dzień dzisiejszy. Wszelkie dyrektywy Głównej Komisji, jej inspekcje oraz moje interwencje nie przyniosły żadnych rezultatów. Delegatura nie potrafiła się skonsolidować ani administracyjnie, ani też w przedmiocie ścigania przestępstw, do czego została powołana. Jak zauważyłem, przyczyną tego jest brak doboru odpowiednich ludzi z przewodniczącym na czele. W szczególności, prawie wszyscy członkowie delegatury nie posiadają nawet elementarnych wiadomości koniecznych do utrzymania tak poważnej instytucji, jaką jest Komisja Spejcalna, na odpowiednim poziomie. Brak poczucia prawa i porządku to cecha tych osób. . Poza bowiem błędami natury organizacyjno-administracyjnej, członkowie Komisji prowadząc dochodzenie dopuszczają się rażących przekroczeń, których nie trudno nazwać pospolitymi nadużyciami. 

Na takim podłożu niedołężnej administracji delegatury oraz braku kontroli, działalność poszczególnych członków delegatury w terenie dała się odczuć w formie zdecydowanie ujemnej. Uwagi, które czyniłem, uważane były przez nich zasadniczo za utrudnianie ich pracy, gdyż twierdzili, że zbyt wiele opieram się na przepisach ustawy, a nie kieruję się względami społecznymi. Gdy wreszcie zwracałem uwagę, że brutalne odnoszenie się do osób trzecich I bezpodstawne, krzywdzące drugich aresztowania, sprzeciwiają się kardynalnym zasadom prawa i wolności, wówczas to członkowie Komisji przeprowadzali za zgodą przewodniczącego dochodzenia na własną rękę, nie powiadamiając mnie o niczym. W ten sposób uniemożliwiali mi w zupełności jakąkolwiek ingerencję. O sprawach dowiadywałem się wówczas ze skarg osób pokrzywdzonych lub ich rodzin [...]. 

[...] Dlatego też moim zdaniem całkowita zmiana personalna delegatury I obsadzenie jej czynnikiem fachowym, a w każdym razie zorientowanym, może umożliwić delegaturze prace, dla których została powołana, z wyłączeniem elementów, które miast tępić nadużycia, same je popełniają. 

Poznań, 21 maja

Poseł ob. [Włodzimierz] Sokorski: Wysoka Rado! Powołanie na wniosek Komisji Centralnej Związków Zawodowych dekretem z dnia 16 listopada 1945 r. Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym było wyrazem niezłomnej woli mas pracujących, żeby wytępić z naszego życia publicznego i gospodarczego złodziejstwo, spekulację i świadome szkodnictwo gospodarcze wrogów demokracji ludowej. 

Musimy sobie jasno zdawać sprawę z tego, że byliśmy zmuszeni dokonywać olbrzymich historycznych przemian natury ustrojowej nie tylko w warunkach dewastacji natury psychicznej i moralnej, jako rezultatu rabunkowej polityki okupanta. Jedni walczyli, drudzy spekulowali: krew i złoto było najbardziej przyjętą walutą wymienną i to dziedzictwo nie mogło nie zaciążyć na naszej młodej państwowości. 

Nie jest tajemnicą, że do naszego młodego aparatu publicznego i gospodarczego dostało się, w pierwszym zwłaszcza okresie, bardzo wielu łotrów, złodziei, spekulantów albo po prostu wrogów naszego systemu, żeby szkodnictwem gospodarczym podważyć jego bazę ekonomiczną. Nie ulega wątpliwości, że wielu przyszło do naszego aparatu w przekonaniu, że system potrwa kilka zaledwie miesięcy i należy ten okres wykorzystać dla wzbogacenia się kosztem społeczeństwa i państwa. 

Instynkt mas pracujących pozostał jednak zdrowy i masy pracujące uchwałą Komisji Centralnej Związków Zawodowych zażądały rozpoczęcia bezwzględnej walki ze spekulacją i szkodnictwem. 

Taka jest geneza i takie są przyczyny powstania Komisji Specjalnej. 

[…]

Nie ulega wątpliwości i stwierdzam z całą odpowiedzialnością kierownika ruchu zawodowego, że Komisja Specjalna w ciągu ostatnich miesięcy dokonała olbrzymiej pracy w dziele uporządkowania naszego życia publicznego i gospodarczego. 

Spekulant, szkodnik, złodziej grosza publicznego został schwycony za gardło. Komisja stała się postrachem dla tych, którzy w okresie okupacji kupowali prawo do krwi narodu za złoto okupanta. Komisja Specjalna stała się orężem mas pracujących, stając śmiało, otwarcie przed radami zakładowymi ze szczegółowymi sprawozdaniami. 

[…]

Niechże masy pracujące stwierdzą, kogo boli dziś serce, gdy ręka sprawiedliwości, według nas niejednokrotnie jeszcze za łagodnie, spada na karki spekulantów i szkodników gospodarczych.

Nie jest argumentem, że od tego są sądy normalne. Sądownictwo działa wolno, podczas gdy tempo życia naszego, naszych przemian wymaga działania natychmiastowego. 

Sądownictwo nie zawsze jeszcze wyczuwa istotę naszych przemian, podczas gdy aparat Komisji Specjalnej, obsadzony i kontrolowany w znacznym stopniu przez związki zawodowe, jest aparatem tych ludzi, którzy budują obecnie ustrój mas pracujących.  

Warszawa, 23 września

Poseł ob. Zambrowski:

Komisja Specjalna powstała na mocy dekretu z listopada 1945 r., zaczęła działać w pierwszych miesiącach 1946 r. i dorobek jej mogą określić już poważne cyfry, które wskazują na to, że Komisja swoje zadanie, zadanie walki z nadużyciami, walki z korupcją, zadanie oczyszczenia aparatu państwowego od elementów obcych, szkodniczych, wykonuje pozytywnie. 

Komisja, jak może żaden inny organ sądowniczo-prokuratorski, jest związana z szerokimi masami pracującymi w mieście i na wsi, i dowodem tego jest 10 000 spraw, które wpłynęły do biura skarg Komisji Specjalnej w terenie, które w większości swojej zostały skierowane do prokuratury, do sądów, do organów kontroli państwowej i które w jakichś zaledwie 10% były rozpatrywane bezpośrednio przez Komisję Specjalną na zasadzie tych uprawnień, które jej dekretem były dane.

[…]

Chciałbym zwrócić uwagę, że zaraz poza tymi cyframi istotniejszy jeszcze jest może fakt, że ta straszna plaga nadużyć, korupcji, spekulacji, która miała miejsce w pierwszym roku naszego niepodległego bytu, że ona znalazła w Komisji Specjalnej niewątpliwie tamę, że na spekulantów padł postrach, że teraz już spekulanci, korupcjoniści w urzędach wiedzą, że Komisja jest i boją się tej Komisji i jest bardzo wielu takich, którzy w aparacie państwowym, nie dbając o grosz publiczny, ustosunkowywali się niedbale do wykonywania swoich obowiązków, teraz stoją pod grozą tej Komisji i jest bardzo wielu takich, którzy w aparacie państwowym, nie dbając o grosz publiczny, ustosunkowywali się niedbale do wykonywania swoich obowiązków, teraz stoją pod grozą tej Komisji i pracą swoją z konieczności usprawniają i przystosowują do ustaw. 

Warszawa, 23 września

Przewodn[iczący] W[alenty] Preiss: człowiek zdolny i inteligentny, pełen inicjatywy i rozmachu, które połączone z, do ostatnich granic posuniętą, samowolą, megalomanią i uporem sprawiają, że działając wysoce niewłaściwie, czyniąc posunięcia powodujące jak najgorsze skutki dla niego samego i dla kierowanej przez niego placówki, Preiss nie daje się przekonać o niesłuszności swojego podejścia, za argument wysuwając to, że działa w dobrej wierze, w co zresztą nie można nie wierzyć. 

Na metodach postępowania Preissa ciąży rutyna pracy w więziennictwie, gdzie drakońskie metody postępowania z ludźmi w pewnych wypadkach były konieczne. Na terenie organów KS metody te pod żadnym pozorem nie mogą mieć zastosowania. Np. Preiss, przesłuchując, sadza podejrzanego w pozycji “na baczność” kilka metrów od siebie, nie pozwala na najmniejszy ruch, na biurku leży odbezpieczony pistolet. Przesłuchanie trwa zazwyczaj kilka (nawet do pięciu) godzin, przy czym zmieniający się przesłuchujący zadają podejrzanemu po kilkadziesiąt razy te same pytania, nawet w wypadkach, gdy delikwent całkowicie przyznaje się do winy (np. Igra). W pewnym momencie Preiss podchodzi do delikwenta z tyłu i stwarza wszelkie okoliczności, każące podejrzanemu domyślać się, że będzie do niego strzelać. Metody te niekiedy Preiss stosuje nawet do świadków i osób postronnych. Słyszałam od człowieka miarodajnego, że w ten sposób przesłuchiwał siostrę jednego z podejrzanych, starając się od niej wydobyć, ile zapłaciła adwokatowi, który interweniował w sposób najzupełniej legalny. Przesłuchiwane przez Preissa młode kobiety częstokroć są zapytywane o intymne i niczym ze sprawą nie związane szczegóły. 

Inną metodą przesłuchiwania jest badanie podejrzanego lub świadka przy nastawionym na całą moc głośnika aparacie radiowym, co zmusza delikwenta do krzyczenia swoich zeznań. 

Nadmiar temperamentu Preissa znajdował swoje pozytywne wyładowanie w walce z przemytem, w któej on sam kierował, niekiedy dosłownie z narażeniem własnego życia, pracą operatywną w terenie. Wyładowywanie nadmiaru energii na dworcu kolejowym, na którym przewodniczący delegatury osobiście łapał baby z drobnym szabrem - nie przyczyniło się do podkreślenia powagi urzędu. 

Szczecin, 2 kwietnia